Tỉnh Hà Nội từng là một phần quan trọng của Việt Nam trong nửa cuối thế kỷ 19. Vào năm 1831, vua Minh Mạng đã thành lập tỉnh Hà Nội, trở thành một trong những tỉnh đầu tiên được thành lập ở Bắc Kỳ.
Sự đa dạng địa lý
Tỉnh Hà Nội có vị trí địa lý đặc biệt:
- Phía đông giáp giang phận Nhị Hà qua hai huyện Đông Yên và Kim Động, tỉnh Hưng Yên.
- Phía tây giáp địa phận ba huyện Đan Phượng, Yên Sơn và Mỹ Lương thuộc tỉnh Sơn Tây.
- Phía nam giáp địa phận bốn huyện Mỹ Lộc, Vụ Bản, Ý Yên, Thượng Nguyên thuộc tỉnh Nam Định và phủ Nho Quan thuộc tỉnh Ninh Bình.
- Phía bắc giáp huyện Yên Lãng thuộc tỉnh Sơn Tây và giang phận Nhị Hà qua ba huyện Đông Ngàn, Gia Lâm và Văn Giang của tỉnh Bắc Ninh.
Tổng diện tích đất ruộng của tỉnh là 393.914 km2. Từ phía Đông tới phía Tây, tỉnh Hà Nội cách nhau hơn 90 dặm, từ phía Nam tới phía Bắc cách nhau 113 dặm 120 trượng.
Hành trình lịch sử
Trong quá khứ, tỉnh Hà Nội đã trải qua nhiều thời kỳ khác nhau:
- Thời thuộc Hán Tùy, nó là một phần của quận Giao Chỉ.
- Thời nhà Đường, nó trở thành phủ An Nam đô hộ, với phủ trị đóng ở thành Tống Bình, được biết đến là thành Đại La trước khi Trương Bá Nghi đắp sửa La Thành năm 767.
- Lý Thái Tổ, sau khi lên ngôi, chọn thành Đại La làm Kinh đô mới, đổi tên thành Thăng Long và đặt phủ Ứng Thiên thống nhiếp các vùng phụ trách Hoàng thành. Năm 1010, phủ Ứng Thiên được đổi thành Nam Kinh.
- Đời nhà Trần, phủ Đông Đô được thành lập, thuộc lộ Đông Đô (bao gồm cả phủ Đông Đô và huyện Từ Liêm).
- Thời Bắc thuộc nhà Minh, đất này thuộc huyện Đông Quan (và các vùng lân cận).
- Đời Lê Thái Tổ, Đông Quan được đổi tên thành Đông Kinh hay Trung Đô.
- Đời Lê Thánh Tông, Vĩnh Xương và Quảng Đức được tách ra từ phủ Phụng Thiên để tạo thành 2 huyện thuộc phủ Phụng Thiên.
- Thời Tây Sơn, Quang Trung dự định xây dựng Kinh đô mới ở Nghệ An, và gọi Thăng Long là Bắc Thành.
- Triều Nguyễn, chức Bắc Thành tổng trấn được đặt ở Hà Nội, cai quản cả 11 trấn ở miền Bắc. Sau đó, huyện Quảng Đức được đổi tên thành Vĩnh Thuận và phủ Phụng Thiên được đổi thành phủ Hoài Đức thuộc Bắc Thành.
- Năm 1831, huyện Từ Liêm thuộc phủ Quốc Oai đã nhập vào phủ Hoài Đức. Các phủ Ứng Hòa, Lý Nhân và Thường Tín thuộc trấn Sơn Nam cũng đã được gộp vào phủ Hoài Đức, tạo thành tỉnh Hà Nội (bao gồm 4 phủ và 15 huyện) như ngày nay.
- Tỉnh Hà Nội thời Đồng Khánh bao gồm phần lớn các quận huyện nằm bên hữu ngạn sông Hồng của thành phố Hà Nội hiện nay (ngoại trừ thị xã Sơn Tây và các huyện Ba Vì, Phúc Thọ, Quốc Oai và Thạch Thất, thuộc tỉnh Sơn Tây) và toàn bộ tỉnh Hà Nam hiện nay.
- Tỉnh Hà Nội lúc đó có tỉnh lỵ là thành Thăng Long cũ, với 4 phủ:
- Phủ Hoài Đức: gồm kinh thành Thăng Long cũ và huyện Từ Liêm thuộc phủ Quốc Oai của tỉnh Sơn Tây.
- Phủ Ứng Hòa: bao gồm 4 huyện Chương Đức (sau đổi là Chương Mỹ), Hoài An, Sơn Minh và Thanh Oai.
- Phủ Lý Nhân: bao gồm 5 huyện Bình Lục, Duy Tiên, Kim Bảng, Nam Xương và Thanh Liêm.
- Phủ Thường Tín: bao gồm 3 huyện Phú Xuyên, Thanh Trì và Thượng Phúc.
Tổng cộng, tỉnh Hà Nội có 15 huyện thuộc 4 phủ trên.
Dân cư và đa dạng văn hóa
Theo sách "Đồng Khánh địa dư chí", tỉnh Hà Nội có 56.748 dân, trong đó có 5.822 binh đinh. Sách này cũng nhận xét về mặt văn hóa của dân cư tại các phủ và huyện:
"Dân lương nhiều, dân đạo ít. Phong tục tập quán của sĩ dân thì hai phủ miền dưới là Ứng Hòa và Lý Nhân phần nhiều chất phác, ít chuộng văn hoa. Duy các huyện Thanh Oai và Nam Xương phần nhiều bướng bỉnh điêu bạc. Hai phủ phía trên là Hoài Đức và Thường Tín phần nhiều hào hoa phù phiếm. Hai huyện Từ Liêm và Phú Xuyên có những người dân hung hãn. Dân phố ở hai huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận xung quanh tỉnh thành thì thói tục chuộng xa hoa."
Kết luận
Từ một tỉnh cổ xưa, Hà Nội đã trở thành trung tâm văn hóa quan trọng của Việt Nam vào thế kỷ 19. Với vị trí địa lý đắc địa và sự đa dạng văn hóa của dân cư, Hà Nội là một điểm đến hấp dẫn cho du khách muốn khám phá lịch sử và văn hóa đất nước.