Giới thiệu
Nghệ thuật tượng mồ và nhà mồ là những đặc trưng của văn hóa cổ truyền Tây Nguyên, khu vực Nam Trung Bộ, Việt Nam. Trong thời gian gần đây, truyền thống này chỉ còn thấy tập trung ở các dân tộc Ba na, Ê đê, Gia rai, Mnông, Xơ Đăng. Nhà mồ được xây trên nấm mộ và là trung tâm của lễ bỏ mả. Tuy có nhiều loại nhà mồ khác nhau, nhưng trang trí nhà mồ thường sử dụng 3 màu: đen, đỏ và trắng. Ngoài ra, tượng mồ là loại tác phẩm điêu khắc đặc sắc nhất của Tây Nguyên, đặc biệt là tượng mồ Gia rai và Ba na.
Kỹ thuật đẽo tượng nhà mồ
Theo quy trình dựng nhà mồ, việc đẽo tượng mồ là công đoạn đầu tiên. Người chủ hộ bắt đầu kiếm gỗ đẽo tượng từ tháng 1 và nhà mồ thường sử dụng gỗ tốt như gỗ cây hương và cây cà chít. Những cây gỗ này có độ tuổi trên 10 năm và được đẽo thành cột tượng. Người Gia rai sử dụng rìu và cây chà-gạc để chạm chỉnh các chi tiết trên mặt tượng. Một số người dùng gỗ cây gạo nếu không tìm được gỗ tốt hơn. Việc đẽo tượng cũng có những quy định và niềm tin riêng, như không được khai thác gỗ trong đêm nếu mơ thấy nhà cháy hoặc bến nước cạn kiệt.
Tính nghệ thuật thể hiện trong tượng mồ
Đặc điểm nghệ thuật của tượng mồ là sự sống động của từng bức tượng. Người Gia rai tạo nên những bức tượng sinh động như có hồn bằng cách sử dụng mảng khối hình học và các đường vạch chéo, vạch thẳng. Thay vì tạo chi tiết tỷ mỉ, người Gia rai chỉ phác hoạ một vài chi tiết trên cơ thể mà làm cho bức tượng trở nên sống động. Màu sắc cũng đóng vai trò quan trọng trong trang điểm cho tượng mồ. Màu đỏ và đen là hai màu thường được sử dụng, và màu đỏ có thể được tạo ra từ các nguyên liệu tự nhiên như đá non và cây po-pẹ.
Nghệ thuật tượng mồ còn mang đến sự gần gũi, thân thuộc của cuộc sống đời thường vào trong tác phẩm. Những bức tượng mồ của người Gia rai khiến người xem có cảm giác như đang được trở về buôn làng của họ và tham gia vào những hoạt động hàng ngày trong lễ hội bỏ mả.
Tham khảo:
- Giắc Đuốc, "Hình người trong nghệ thuật tang ma", tập 8 số 2, 1968, Paris
- Ngô Văn Doanh, "Nhà mồ và tượng mồ Gia rai-Bơhnar", Sở văn hoá thông tin tỉnh Gia Lai và Viện Đông Nam Á
- Ngô Văn Doanh, "Nhà mồ và...", Sđd, tr 97
- Phan Cẩm Thượng, Nguyễn Tấn Cứ, "Điêu khắc tượng mồ Tây Nguyên", Nhà xuất bản Mỹ thuật, Hà Nội 1995, tr 25
- Nguyễn Từ Chi, "Góp phần nghiên cứu văn hoá tộc ngừời", Nhà xuất bản Văn hoá thông tin và Tạp chí Văn hoá nghệ thuật, H., 1996, tr 501