Trong suốt hàng ngàn năm lịch sử, các phong tục cổ truyền đã tồn tại và trở thành một phần không thể thiếu trong ngày tết Nguyên Đán. Tuy nhiên, với cuộc sống bận rộn của xã hội hiện đại, những yếu tố văn hóa này đang đối mặt với nguy cơ bị thay thế bởi những trào lưu hiện đại. Vì vậy, hiểu rõ ý nghĩa của từng phong tục và gìn giữ chúng chính là cách để giá trị của ngày Tết mãi vẹn nguyên.
1. Tống cựu nghinh tân
Phong tục Tống cựu nghinh tân, hay còn được hiểu là Tiễn cái “Cũ” - Đón cái “Mới”, phản ánh qua việc dọn dẹp, sửa sang và trang hoàng nhà cửa, cũng như mua sắm quần áo mới. Tuy nhiên, nó không chỉ là việc chỉnh sửa bên ngoài, mà còn là việc làm trong tâm trí, tránh xa những suy nghĩ tiêu cực và căng thẳng trong những ngày Tết. Những việc làm nhỏ này truyền đi niềm hy vọng về một năm mới an lành và may mắn cho gia đình.
2. Cúng tiễn và rước ông Công ông Táo
Nghi lễ cúng tiễn ông Công ông Táo và thả cá chép vàng thường diễn ra vào ngày 23 tháng Chạp ( âm lịch ). Đây là thời điểm để gia đình tổng hợp thành tích của mình trong năm cũ và nhờ ông Công ông Táo cưỡi cá chép về bẩm báo với Ngọc Hoàng. Thông qua buổi chầu với ông Công ông Táo, Ngọc Hoàng sẽ quyết định ban phước và khen thưởng cho gia đình.
Sau buổi chầu với Ngọc Hoàng, gia chủ cũng phải tổ chức lễ cúng rước ông Công ông Táo về nhà. Thời điểm này thường vào ngày 30 tháng Chạp (âm lịch), hoặc 29 tháng Chạp nếu năm đó không có ngày 30 âm lịch. Chỉ khi đón ông Công ông Táo về đúng nhà, gia đình mới có thể tiếp tục được ban phước và may mắn.
3. Gói bánh chưng, bánh tét
Bánh chưng và bánh tét là hai loại bánh phổ biến trong ngày Tết Việt Nam.
Bánh chưng có hình vuông, tượng trưng cho hình dáng của đất. Vỏ bánh được gói bằng lá dong, bên trong có gạo nếp, đậu xanh và thịt heo. Bánh chưng thể hiện lòng biết ơn của con cháu đối với cha ông, đất trời.
Bánh tét có hình dáng tròn, gói bằng lá chuối tươi. Phần nhân bên trong cũng tương tự như bánh chưng. Bánh tét mang ý nghĩa cao cả, như hình ảnh người mẹ bọc lấy và chăm sóc cho con cái.
Dù hình dạng khác nhau, cả hai loại bánh chưng và bánh tét đều thể hiện ý nghĩa nhớ về nguồn gốc và kỷ niệm quê hương, đồng thời tượng trưng cho một năm mới gia đình được sung túc, đầy đủ và bình an.
4. Chưng cây, hoa và bày mâm ngũ quả
Việc chưng cây, hoa và bày mâm ngũ quả đều mong muốn nhận được điều may mắn và điềm lành cho gia đình. Đặc biệt, việc chưng các loại hoa như đào, mai, mào gà, lan... và các loại cây như quất, phát tài, sung... có tác dụng xua đuổi tà ma và thu hút điều tốt lành.
Bên cạnh đó, việc bày mâm ngũ quả với các loại trái như mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài, được hiểu là "CẦU SUNG VỪA ĐỦ XÀI", tạo điềm lành và mang đến nhiều may mắn, tài lộc.
5. Tảo mộ
Tảo mộ, hay còn gọi là chạp mả, là một phong tục để biểu dương lòng biết ơn đối với tổ tiên. Từ ngày 23 đến 30 tháng Chạp hàng năm, con cháu quay về quê hương để dọn dẹp mộ phần của ông bà tổ tiên. Sau đó, gia đình châm nhang để báo cáo thành tựu của mình trong năm và mời vong linh tổ tiên về đoàn tụ vào dịp Tết Nguyên Đán.
6. Cúng giao thừa
Lễ cúng giao thừa là một trong những nghi lễ chuẩn bị kỹ càng và quan trọng nhất trong suốt kỳ nghỉ Tết. Người Việt tin rằng việc làm lễ cúng vào thời điểm chuyển giao giữa năm cũ và năm mới sẽ mang lại nhiều điều tốt đẹp nhất cho gia đình. Thường có hai lễ cúng, một trong nhà và một ngoài trời, nhằm tiễn biệt Thần năm cũ và chào đón Thần năm mới cùng với nhiều tài lộc và may mắn.
7. Xông đất
Việc xông đất, hay những bước chân vào nhà đầu tiên trong ngày đầu Xuân (Mồng một Tết), được coi là quyết định vận may, an lành và thịnh vượng của gia đình. Vì vậy, người Việt thường mời những người cùng tuổi để xông đất, hy vọng mang lại may mắn suốt cả năm. Người xông đất cần ăn mặc chỉnh tề và đi quanh nhà để mang đến sự may mắn cho gia chủ.
8. Xuất hành và đi lễ đầu năm
Ngày mùng Một đầu năm, người Việt thường chọn giờ tốt và hướng đẹp để xuất hành, hy vọng cả năm đều may mắn từ lúc bước chân ra khỏi nhà. Nhiều người còn kết hợp xuất hành với đi lễ chùa trong ngày đầu tiên để cầu xin một năm mới may mắn và phúc lộc, cũng như thể hiện lòng thành kính đối với đức Phật và tổ tiên.
9. Chúc Tết và mừng tuổi
Phong tục chúc Tết và mừng tuổi là không thể thiếu trong ngày Tết của người Việt. Trong dịp này, con cháu thường đến mừng thọ ông bà, cha mẹ. Sau đó, ông bà, cha mẹ sẽ mừng tuổi con cháu với những phong bao lì xì màu đỏ, kèm theo lời chúc con cháu lớn mau, học giỏi, hạnh phúc và vui vẻ trong năm mới.
Ngày Tết là thời điểm vô cùng ý nghĩa trong văn hóa của dân tộc Việt Nam. Những phong tục đẹp trong dịp này thể hiện truyền thống văn hóa quý báu của người Việt, cần được trân trọng và phát huy, đặc biệt trong bối cảnh hiện đại. Bởi đó, chính là linh hồn và bản sắc độc đáo của dân tộc Việt Nam.