Vào ngày sinh nhật thứ 66 của đạo diễn Lý An, vào ngày 23/10, tôi đã tình cờ xem lại bộ phim "Ẩm thực nam nữ" của ông. Ra mắt vào năm 1994, bộ phim này được coi là một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp của Lý An sau này. Dù đã trôi qua 27 năm, triết lý đơn giản của bộ phim - "Ẩm thực nam nữ - thức ăn và tình dục là những ham muốn cơ bản của con người, không thể tránh được" - vẫn luôn đúng, dù chúng ta đang sống ở thời đại nào.
Tài “nội trợ” của Lý An
Lý An từng là một "ông nội trợ" đích thực trong suốt mười năm, khi ông thất nghiệp và không thể tìm được công việc làm phim ở Hollywood. Trong thời gian đó, ông ở nhà "nấu cơm, lau dọn nhà cửa, chờ vợ về", như lời phát biểu của ông tại buổi ra mắt phim "Cuộc đời của Pi" vào năm 2012. Có vẻ như những ngày "sung sức nhất đời người" - theo lời Lý An - đã giúp ông hiểu và thấu hiểu được hình ảnh một người đàn ông với bếp núc chai lọ. "Ẩm thực nam nữ" có được sự sâu sắc khác lạ, mà theo đánh giá của giới chuyên môn, một phần nhờ vào tài "nội trợ" của Lý An.
Có lẽ vì vậy, dù sau này có hàng loạt tác phẩm đưa tên tuổi của ông vượt ra khỏi phạm vi nước Mỹ, với khán giả, "Ẩm thực nam nữ" có lẽ vẫn là bộ phim đúng chất Lý An nhất: không quá tham lam trong từng đoạn thoại, không quá cầu kỳ trong việc chọn diễn viên, không quá khắt khe trong từng cảnh quay, nhưng vẫn biểu đạt mọi thứ xung quanh một cách đơn giản nhưng lại đầy bất ngờ thú vị. Khác với sự hoành tráng của các bộ phim khác về ẩm thực, Lý An không có ý đồ truyền cảm hứng về việc nấu nướng. Dường như điều ông muốn gửi gắm chính là sự quan tâm dành cho nhau giữa những người đang sống dưới một mái nhà.
Toàn bộ "Ẩm thực nam nữ" chỉ xoay quanh gia đình ông Chu - nhân vật chính của phim (do diễn viên Lang Hùng thủ vai) - một đầu bếp nổi tiếng, góa vợ, đang sống cùng ba cô con gái đã trưởng thành. Đây là một câu chuyện mà ta có thể dễ dàng nhìn thấy xung quanh mình. Chúng ta có thể nhắm mắt lại và hình dung mọi thứ rõ ràng, quen thuộc đến ngỡ ngàng như chính chúng ta là những người trong cuộc.
Đó là một ông già hết tuổi lao động, ở nhà và nhận trách nhiệm chuẩn bị những bữa cơm cho cả nhà vì vợ ông mất sớm. Sống cùng ông là những cô con gái đang vật lộn với cuộc sống, kiếm tiền và tìm kiếm hạnh phúc cho bản thân. Họ dường như không có gì để nói với nhau vì ai cũng có những bận rộn, lo toan của riêng mình. Trong khi đó, ông Chu đã sử dụng tài bếp núc của mình như một sợi dây vô hình kéo những con người rời rạc đó lại gần nhau. Chỉ trong một cú chạm ngang, "Ẩm thực nam nữ" đã chiêu đãi chúng ta một đại tiệc thị giác thực sự.
Dù ẩm thực phương Đông, đặc biệt là ẩm thực Trung Hoa lên màn ảnh không ít, chỉ có Lý An với tay nghề điêu luyện mới đủ sức khiến khán giả say đắm những thước phim về chuyện bếp núc. Từng món ăn được bày biện như nỗi lòng của người cha luôn khát khao mang đến cho con mình những gì ngon nhất. Người Trung Hoa luôn tự hào về nền văn hóa ẩm thực lâu đời của dân tộc mình, luôn muốn quảng bá nghệ thuật ẩm thực truyền thống ra thế giới, nên không ngạc nhiên khi "Ẩm thực nam nữ" đã nhận được sự đánh giá cao về việc giới thiệu các món ăn Trung Hoa. Thậm chí có người từng nói, khi xem "Ẩm thực nam nữ", họ lên cơn thèm ăn không thể cưỡng lại được.
Từ đầu đến kết phim, không ít lần khán giả phải ồ à trước cảnh bàn ăn ăm ắp thức ăn của gia đình ông Chu vào những cuối tuần. Cách Lý An chọn bàn ăn làm bối cảnh chính là một quyết định vừa liều lĩnh vừa thú vị. Phim như thể cuộc đời - nơi có những công thức được mặc định sẵn, chẳng hạn cứ Chủ nhật sẽ chuẩn bị một bữa ăn tươm tất hơn thường ngày rồi ngồi lại bên nhau như một quy ước ngầm bất di bất dịch - ngày dành cho gia đình. Dường như trong chúng ta, ai cũng từng vướng vào những quy định tương tự - dành thời gian cho gia đình vào những ngày cuối tuần - một cách máy móc và nặng nề. Nhà ông Chu cũng thế, mọi chuyện cứ lặp lại đều tắp vào những ngày cuối tuần.
Lý An đã rất tinh tế khi đặt những tình tiết xoay quanh bàn ăn. Những câu chuyện dở dang, những bất ngờ xảy ra đều xoay quanh cái bàn ăn mang tính biểu tượng cho gia đình ấy - một cái bàn thể hiện đậm nét Lý An, để ăn uống tâm tình, mời khách khứa, gặp gỡ... Ông đã tiết chế, nêm nếm các "món ăn" của mình sao cho vừa vặn với khẩu vị của người châu Á. Qua bộ phim, ông đã tạo nên một bữa tiệc lớn phô bày mọi ngóc ngách của một gia đình vốn mang đậm văn hóa truyền thống phương Đông nhưng bị đời sống hiện đại cuốn phăng đi.
Trên bàn ăn đó, sự ấm áp sum vầy vẫn được cố gắng duy trì nhưng không thành công do những xung đột thế hệ: một bên là một người lớn tuổi vẫn muốn trì níu những giá trị truyền thống, điển hình là bữa ăn Trung Hoa vào dịp cuối tuần; phía còn lại là những người trẻ luôn muốn thoát ly và khẳng định bản thân theo cách riêng của họ. Dường như đối với Lý An, xung khắc là điều không thể tránh khỏi trong cuộc sống ngày càng hiện đại và phát triển - một cuộc sống mà "văn hóa fast food" đang lên ngôi.
Suốt bao năm qua, ông Chu khát khao giữ lại giá trị gia đình bằng những bữa cơm và ông đã dồn hết tâm sức vào đó, cố gắng duy trì điều đó như một thói quen của cả nhà. Với người đàn ông ở tuổi xế chiều, thói quen quây quần bên nhau trong những bữa cơm cuối tuần là cách kết nối. Ông xem mỗi món ăn như một niềm hy vọng dù thực tế nó đã không còn đủ sức kết dính những mối quan hệ có sự chênh lệch quá lớn về suy nghĩ, phong cách và nhu cầu sống. Đó chính là khác biệt mà chúng ta phải dùng sự thấu cảm để hiểu và chấp nhận nhau, như cách ông Chu đã dùng để hiểu và tôn trọng cách sống của các con mình. Đây cũng chính là sự cảm thông của Lý An dành cho những xung khắc văn hóa đang diễn ra với sự thay đổi đến chóng mặt của dòng chảy cuộc sống.
Dù sống ở Mỹ suốt một thời gian dài, Lý An vẫn là người mang nặng tư tưởng Á châu. Thế nên với "Ẩm thực nam nữ", từ văn hóa, phong cách, chuyện nam nữ cho đến hình ảnh một gian bếp với hàng dao dài xắp gọn gàng, tất cả đều được thể hiện một cách kín đáo, chừng mực. Ngay cả cách ông xử lý những câu chuyện trong gia đình cũng rất truyền thống.
Bộ phim kết thúc với hình ảnh một bữa cơm nhà do cô con gái thứ hai của ông Chu tổ chức và chỉ có ông đến dự. Cô chính là hình ảnh tượng trưng cho dòng chảy tiếp nối truyền thống văn hóa gia đình, mà dù cuộc sống có hiện đại đến đâu cũng không thể dễ dàng mai một.
Trailer Ẩm thực nam nữ:
"Ẩm thực nam nữ" không mang lại cho Lý An những giải thưởng danh giá như các bộ phim đình đám sau này, nhưng đây chính là tác phẩm đánh dấu "chất" Lý An rõ ràng nhất. Đặc biệt, sự tái ngộ của Lý An với bộ môn nghệ thuật thứ bảy qua "Ẩm thực nam nữ" cũng giống như việc ông Chu tìm lại được vị giác của mình sau một thời gian mất vị giác. Một đầu bếp nổi tiếng nhưng lại bị mất vị giác, giống như một người được đào tạo về làm phim nhưng không có việc làm. Sự đau đớn và tuyệt vọng như nhau. Sự trân quý và hạnh phúc như nhau.
Lan Khôi