Văn hóa của một cộng đồng phản ánh qua không gian sống của họ. Quan điểm này càng trở nên chính xác và ý nghĩa đối với vùng Tây Nguyên nói chung và Buôn Ma Thuột nói riêng. Vì văn hóa phát triển trên nền tảng không gian sinh tồn và đối với cộng đồng dân tộc thiểu số ở đây, không gian sinh tồn cũng đồng thời là không gian văn hóa và ngược lại.
"Không gian văn hóa buôn làng" dần nhạt nhoà
Tây Nguyên là nơi tụ tập của nhiều dân tộc thiểu số thuộc hai ngữ hệ Môn-Khơme và Malayo-Pôlinêdiêng. Chính vì vậy, vùng đất này có những nền văn hóa độc đáo và đặc sắc như văn hóa rừng, văn hóa nương rẫy, văn hóa cồng chiêng, văn hóa cafe, hạt tiêu, văn hóa trường ca và các chiến binh người Thượng. Đặc biệt, Tây Nguyên còn nổi tiếng với nhà rông và nghệ thuật điêu khắc gỗ thể hiện tính nhân bản và triết lý cuộc sống.
Buôn làng là không gian văn hóa cơ bản và đặc trưng nhất của Tây Nguyên. Nếu không gian này mất đi hoặc suy yếu, khả năng thích ứng với môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh trong quá trình phát triển sẽ bị hạn chế và gặp nhiều khó khăn.
Cách đây vài năm, nhóm nghiên cứu đã tiến hành điều tra, khảo sát và đánh giá kiến trúc nhà ở truyền thống của các dân tộc Tây Nguyên tại 4 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk và Lâm Đồng, với các dân tộc Êđê, Xơđăng, Mnông, Mạ, Cơho, Churu, Giẻ triêng, Bana và Giarai. Từ đó, nhóm rút ra một số đặc điểm trong kiến trúc Tây Nguyên.
Theo nghiên cứu, khu cư trú của các dân tộc tập trung ở vùng thấp bao gồm đồi, nguyên, thung lũng và dốc thoải nơi các dân tộc Gia Rai, Êđê, Bana và Cơho sinh sống.
Các thành phần kiến trúc truyền thống trong buôn làng gồm: đường vào, cổng làng, nhà rông, nhà sàn, nhà kho, ruộng, sông và các thành phần phụ trợ khác. Nhà rông - nhà cộng đồng được coi là biểu tượng cho giá trị của làng. Cách cất dựng và trang trí nhà rông thể hiện tài nghệ của người nghệ sĩ dân gian. Ngày nay, ngôi nhà công cộng được gọi là nhà cộng đồng và đã trở thành các làng văn hóa.
Ngoài ra, có ba dạng nhà truyền thống là nhà sàn dài, nhà sàn ngắn và nhà trệt. Mỗi dân tộc có cách sinh sống khác nhau và sống trong từng dạng nhà khác nhau. Các thành phần phụ trợ như cổng làng, hàng rào, nhà mồ, nhà cúng, nghĩa địa, kho thóc, lều, chòi trên rẫy, bến nước, suối, rừng và đất canh tác cũng góp phần phong phú, sinh động và hài hòa vào cảnh quan buôn làng.
Trong không gian buôn làng, con người trở thành chủ thể văn hóa, tương tác với môi trường tự nhiên xung quanh, xây dựng các mô hình sản xuất, hình thành sinh kế, định hình các khuôn mẫu ứng xử, sáng tạo và truyền dạy các giá trị truyền thống để đảm bảo tính liên tục về lịch sử và văn hóa cho từng cá nhân và cộng đồng.
"Không gian văn hóa buôn làng" luôn được đề cao và tôn trọng trong việc sáng tạo, thực hành, nuôi dưỡng và truyền dạy các giá trị văn hóa của cộng đồng. Không gian này bao gồm bốn nhân tố liên kết (không gian sản xuất, không gian cư trú, không gian sinh hoạt cộng đồng và không gian sinh hoạt tín ngưỡng).
Trong cấu trúc này, không gian sản xuất đóng vai trò quan trọng nhất. Nếu không gian này bị thu hẹp và đẩy lùi, các không gian tương hỗ khác sẽ thay đổi tiêu cực hơn, đặc biệt là vốn văn hóa cổ truyền của các dân tộc tại chỗ.
Tính cách bảo tồn "không gian văn hoá buôn làng"
Tuy nhiên, với sự biến đổi của cuộc sống, nhiều buôn trên địa bàn TP. Buôn Ma Thuột cũng trải qua sự thay đổi do cấu trúc không gian thay đổi. Đặc biệt, không gian sản xuất không còn giữ nguyên như trước đây, khiến cuộc sống hàng ngày thay đổi đáng kể.
Thậm chí, nếu không đến trong thời gian ngắn, bạn sẽ không nhận ra gương mặt vốn rất giàu bản sắc của buôn làng truyền thống. Không gian sống (đồng thời là không gian lịch sử và văn hóa) độc đáo và đặc sắc đang trở nên nhạt nhòa.
Chưa đầy 10 - 15 năm trước đây, những ngôi nhà dài và bến nước vẫn còn nhiều và được bà con giữ gìn nguyên vẹn. Mỗi vườn nhà rộng vài ba héc-ta để phục vụ sản xuất và đời sống của gia đình và cộng đồng. Nhưng bây giờ, mọi thứ đã thay đổi. Vườn nhà nhỏ hơn, nhà xây hiện đại và nhiều công trình, dịch vụ xuất hiện khắp nơi.
Quá trình biến đổi không gian văn hóa buôn làng hiện nay đặt ra nhiều vấn đề cần được lưu ý và giải quyết đồng bộ. Đó là tạo điều kiện và đáp ứng nhu cầu bảo tồn của các cộng đồng dân tộc tại chỗ, tính cấp thiết của việc quy hoạch bảo tồn không gian văn hóa buôn làng như một bộ phận của không gian quy hoạch đô thị được chính quyền địa phương tôn trọng và hướng đến trong quyết sách xây dựng và phát triển. Đồng thời, cần khắc phục tình trạng thiếu sự gắn kết giữa các cơ quan quản lý nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc bảo tồn và tôn tạo không gian văn hóa buôn làng để tránh lãng phí và kém hiệu quả trong các dự án bảo tồn trong quá khứ và hiện tại.
Tạ Ngọc Huy Linh, Phan Chí Hiếu, Nguyễn Hoàng Hà
