Trong cuộc sống hàng ngày, không thể phủ nhận vai trò quan trọng của ăn uống đối với sự sống của con người. Như câu ca dao xưa đã nói "có thực mới vực được đạo". Việc ăn uống không chỉ mang tính chất sinh tồn mà còn mãn đời, là nhu cầu thiết yếu và không thể thiếu trong đời sống. Nghệ thuật ẩm thực của người Việt Nam là sự tinh tế, và nó dựa trên cơ sở của triết lý Âm Dương - Ngũ Hành.
Sự quan trọng của âm dương trong ẩm thực
Trong việc ăn uống, người Việt Nam đặc biệt chú trọng đến quan hệ biện chứng âm dương. Có ba mặt quan hệ quan trọng được xem là mật thiết và tương hỗ với nhau: bảo đảm hài hòa âm dương của thực phẩm; bảo đảm sự cân bằng âm dương trong cơ thể; và bảo đảm sự cân bằng âm dương giữa con người và môi trường tự nhiên.
Hài hòa âm dương của thực phẩm
Để tạo ra các món ăn có sự cân bằng âm dương, người Việt phân loại thức ăn theo ngũ hành bao gồm: Hàn (lạnh, âm nhiều, hành thủy), Nhiệt (nóng, dương nhiều, hành hỏa), Ôn (ấm, dương ít, hành mộc), Lương (mát, âm ít, hành kim), Bình (trung tính, hành thổ). Khi chế biến thức ăn, người ta phải tuân thủ nghiêm ngặt những quy tắc âm dương để kết hợp các loại lương thực, thực phẩm và gia vị với nhau, để tạo ra các món ăn có sự cân bằng âm - dương, thủy - hỏa. Điều này giúp thức ăn không chỉ thơm ngon mà còn có lợi cho sức khỏe. Ví dụ, rau răm (nhiệt) được ăn với trứng lộn (hàn) sẽ tạo nên một món ăn ngon và dễ tiêu hóa. Gừng, một loại gia vị nhiệt, có tác dụng thanh hàn và giải cảm, khi được nấu kèm với cá hoặc rau cải (hàn) sẽ tạo nên các món ăn thơm ngon.
Sự cân bằng âm dương trong cơ thể
Người Việt Nam đã sử dụng thức ăn như một loại thuốc để điều trị bệnh tật từ lâu. Theo quan niệm của người Việt Nam, mọi bệnh tật xảy ra do cơ thể bị mất cân bằng âm dương. Do đó, thức ăn chính là loại "thuốc" để điều chỉnh sự mất cân bằng âm dương và giúp cơ thể khỏe mạnh. Ví dụ, nếu người bệnh gặp vấn đề về thừa âm, họ cần ăn những thực phẩm dương (như uống nước gừng để giảm đau bụng lạnh); ngược lại, nếu người bệnh gặp vấn đề về thừa dương, họ cần ăn những thực phẩm âm (như ăn trứng gà rang với lá mơ để điều trị bệnh kiết lị).
Sự cân bằng âm dương giữa con người và môi trường
Người Việt Nam có tập quán ăn uống theo vùng khí hậu và theo mùa. Chẳng hạn, trong mùa hè nóng (nhiệt - hành hỏa), người ta thường ăn các loại thức ăn hàn, lương (mát), có nước (âm - hành thủy), và có vị chua (âm) để giải nhiệt. Trong mùa đông lạnh (hàn - âm), người ta thường ăn các loại thức ăn khô, nhiều mỡ (dương), như các món xào, rán, kho...
Sự tổng hợp trong ẩm thực
Trong chế biến thức ăn, người Việt Nam tuân thủ nguyên tắc về đủ ngũ chất (bột, nước, khoáng, đạm, béo), đủ ngũ vị (chua, cay, ngọt, mặn, đắng), và đủ ngũ sắc (trắng, xanh, vàng, đỏ, đen). Món phở Việt Nam đã làm say lòng du khách quốc tế bởi sự tổng hợp hài hòa của mọi chất liệu, mùi vị và màu sắc. Từ thịt bò tái hồng mềm mại, bánh phở trắng dẻo, gừng vàng cay dịu, hành hoa thơm nhạt, rau thơm xanh đậm, nước dùng từ xương... một bát phở mang đầy đủ hương vị ngon lành.
Người Việt Nam còn có những quan niệm, tập tục liên quan đến ẩm thực để thể hiện sự biểu trưng cho tình cảm, lòng biết ơn và tôn trọng. Ví dụ, trong đám cưới, vợ chồng trẻ thường tặng cho nhau nắm đất và nắm muối, nhằm khẳng định mối quan hệ gắn bó và hòa hợp. Cùng nhau ăn một đĩa cơm nếp và uống một ly rượu là tượng trưng cho tình yêu thương và lòng chung thủy. Một món bánh truyền thống, như bánh Susê, với hình dạng tròn bên trong hình vuông, thể hiện triết lý Âm Dương - Ngũ Hành và ý nghĩa vẹn toàn, hòa hợp.
Kết luận
Triết lý Âm Dương - Ngũ Hành là yếu tố quan trọng trong nghệ thuật ẩm thực của người Việt Nam. Từ cách chế biến thức ăn, cân bằng âm dương trong cơ thể, cho đến sự tổng hợp và tôn trọng trong việc ăn uống, người Việt đề cao sự hài hòa và tinh tế. Bằng cách này, họ tỏ rõ lòng biết ơn và tự hào về truyền thống văn hóa của dân tộc.